گروه نرم افزاری آسمان

بخش هشتم: سوره ي ذاریات



اشاره
توحیدگرایی معادباوري هدف آفرینش (عبادت و معرفت) یادآوري سرگذشت اقوام و پیامبران پیشین اعجاز علمی قرآن (زوجیت
عام، گسترش جهانی و ...) ص: 329
اول: سیماي سورهي ذاریات
اشاره
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداي گسترده مهرِ مهرورز
کلیات
در مکه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل شده و داراي 60 آیه، 360 کلمه و 1287 حرف است. این سوره « ذاریات » سورهي
شصت و ششمین سوره در ترتیب نزول (بعد از سورهي احقاف و قبل از سورهي غاشیه) و پنجاه و یکمین سوره در چینش کنونی
پراکنده کنندگان) است و سبب نامگذاري آن آمدن این واژه در آیهي نخست این سوره ) « ذاریات » قرآن است. تنها نام این سوره
است.
فضیلت
در مورد فضیلت قرائت سورهي ذاریات از امام صادق علیه السلام روایت شده که هرکس سورهي ذاریات را در روز یا شب بخواند،
تذکر: قبلًا بیان شد که آثار ذکر شده براي قرائت و تلاوت، یعنی خواندن و پیروي «1» ... خدا وضع زندگی او را اصلاح میکند
کردن از آنهاست.
اهداف
. 1. یادآوري توحید؛ 2. یادآوري معاد؛ 3 مهمترین هدفهاي این سوره عبارتاند از: ص: 330
دلداري به پیامبر صلی الله علیه و آله با ذکر سرگذشت پیامبران پیشین و اقوام آنان.
مطالب
.2 ؛(21 - مهمترین مطالب سورهي ذاریات عبارتانداز: الف) عقاید: 1. بیان توحید و نشانههاي خدا در نظام هستی (در آیات 20
4. بیان ؛(19 - 3. بیان حالات بهشتیها (در آیات 15 ؛(14 - توجه به معاد و نقش سازنده و تربیتی آن در اعمال انسانها (در آیات 6
صفحه 105 از 125
.2 ؛(18 - تهمتهایی که به پیامبران میزدند (در آیهي 52 ). ب) اخلاق: 1. تشویق به شبزندهداري و استغفار درسحر (در آیات 7
3. فرار کردن و رهسپار شدن به سوي خدا (در آیهي 50 ). ج) داستانها: 1. گزارشی از ابراهیم علیه ؛( تشویق به انفاق (در آیهي 19
.3 ؛(37 - 2. گزارشی از مأموران عذاب قوم لوط (در آیات 31 ؛(37 - السلام و میهمانان وي که از فرشتگان بودند (در آیات 24
5. اشارهاي به ؛(45 - 4. گزارشی از داستان قوم عاد و ثمود (در آیهي 41 ؛(40 - گزارشی از داستان موسی علیه السلام (در آیات 38
قوم نوح (در آیهي 46 ). د) مطالب فرعی: 1. سوگندهاي پرمعنا به بادها یا فرشتگانی که پراکنده کنندهاند و بذر گیاهان و گلها را
2. اشارهاي به زوجیّت عمومی در جهان خلقت (در آیهي 49 )؛ تفسیر قرآن مهر جلد ؛(4 - در زمین به هر سو میبرند (در آیات 1
3. اشارهاي به هدف آفرینش جن و انسان که همان کمال است و از راه عبادت به آن خواهند رسید (در آیهي نوزدهم، ص: 331
5. دل داري پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر مخالفان سرسخت ؛(60 - 4. هشدارهایی به ستمگران و کافران (در آیات 59 ؛(56
6. اشارهاي علمی به گسترش یافتن جهان (در آیهي 47 ). *** ص: 333 ؛(55 - (در آیات 52
دوم: محتواي سورهي ذاریات
اشاره
قرآن کریم در آیات اول تا ششم سورهي ذاریات با چهار سوگند بر وقوع رستاخیز و تحقّق وعدههاي الهی تأکید میکند و
6. وَالذَّارِیَاتِ ذَرْواً* فَالْحامِلَاتِ وِقْراً* فَالْجَارِیَاتِ یُسْراً* فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً* إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ* وَإِنَّ الدِّینَ لَوَاقِعٌ - میفرماید: 1
سوگند به بادهایی که (ابرها را) کاملًا پراکنده میکنند!* و (سوگند به ابرهاي) حمل کننده (بار) سنگین!* و (سوگند به کشتیهایی
که) به آسانی روانند!* و (سوگند به فرشتگانی که) تقسیم کننده کار [ها] یند!* قطعاً آنچه (بدان) وعده داده میشوید راست
است؛* و مسلماً جزاي (اعمال) واقع شدنی است. نکتهها و اشارهها: 1. چهار سوگند در این آیات بیان شده است. در این جا
پرسشی مطرح است که چرا خداي صادق، سوگند یاد میکند؟ مفسران چند گونه به این پرسش پاسخ دادهاند: الف) این سوگندها
براي تأکید بر مطلب است، به ویژه تأکید بر معاد. ب) سوگندهاي خدا به مخلوقات خاص، براي نشان دادن اهمیت آنها و جلب
توجه انسان به آنهاست. ج) این سوگندها با محتواي سوره ارتباط خاصی دارد. ه) سوگندهاي قرآن یکی از درخشانترین فرازهاي
بادها و ،« ذاریات » 2. در حدیثی از امام علی علیه السلام روایت شده که مقصود از «1» . قرآن و از چهرههاي اعجاز این کتاب است
کشتیها و مقصود از ص: 334 تقسیمکنندگان ،« جاریات » ابرها و مقصود از ،« حاملات » مقصود از
.3 «2» . البته مفسران احتمالها و تفسیرهاي دیگري نیز بیان کردهاند که با تفسیر فوق قابل جمع است «1» . امور، فرشتگان هستند
.4 «3» . مقصود از تقسیم کردن امور توسط فرشتگان، تقسیم کار تدبیر جهان و یا ارزاق مردم و یا قطرات باران برمناطق زمین است
از واژه هایی است که در قرآن در معانی مختلف استعمال شده است؛ از جمله به معناي آیین و جزا و در این جا به معناي اخیر « دین »
5. مقصود از وعدههاي الهی، معناي وسیع آن است که شامل تمام «4» . است و یوم الدین (روز جزا) یکی از نامهاي رستاخیز است
وعدههاي خدا در دنیا و رستاخیز و کیفر و پاداش مردم و پیروزي مؤمنان و تقسیم ارزاق میشود. آري؛ همهي وعدههاي خدا راست
. است؛ خلف وعده ناشی از جهل یا عجز است، ولی خدا عالم و تواناست، پس وعدههایش تخلّفناپذیر است. آموزهها و پیامها: 1
با مطالعه در کار طبیعت خداشناس شوید. 2. از حرکت باد و ابر و کشتی وتقسیم امور جهان، به (علم و قدرت خدا و) راستی
وعدههاي او پی ببرید. 3. وعدهي خدا در مورد جزاي رستاخیز، راست و واقعشدنی است. 4. وعدههاي خدا و معاد را باور داشته
باشید. *** ص: 335 قرآن کریم در آیات هفتم تا چهاردهم سورهي ذاریات با سوگند به آسمان
14 . وَالسَّماءِ ذَاتِ - پُرچین زیبا، به اختلافات منحرفان دروغ پرداز غافل و فرجام عذابآلود آنان اشاره میکند و میفرماید: 7
صفحه 106 از 125
الْحُبُکِ* إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ* یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ* قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ* الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ سَاهُونَ* یَسْأَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ* یَوْمَ
هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ* ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ هذَا الَّذِي کُنتُم بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ سوگند به آسمان که داراي راههاي (پرچُین زیبا) است!* قطعاً، شما
در گفتاري متفاوتید* کسی که (از ایمان) روي گردانیده شده، (از حق) روي گردانده میشود* کشته باد حدس زنندگان
روزي است که آنان بر *«!؟ روز جزا چه زمانی است » : (دروغپرداز)!* (همان) کسانی که در گرداب جهل غافلاند،* میپرسند
آتش کیفر داده میشوند!* (و به آنان گفته میشود:) بچشید کیفرتان را؛ این همان چیزي است که به (آمدن) آن شتاب میکردید!
در اصل به معناي بستن چیزي و محکم کردن آن است و به معناي شکل موزون و مرتب و زیبا و « حُبُک » . نکتهها و اشارهها: 1
راههاي پرچین و شکن نیز آمده و در این جا به معناي چین و شکنهاي زیباي آسمان است، که در اشکال مختلفِ ستارگان و
کهکشانها و موجهاي ابرهاي آسمان پیدا میشود. این تعبیر میتواند اشاره به کهکشانهاي زیبا و استحکام پیوند کرات آسمانی با
2. در این آیات به اختلافات و تناقضگوییهاي مخالفان اسلام اشاره شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله را «1» . یکدیگر باشد
ساحر، شاعر، افسانهگو و دروغگو مینامند. و در مورد معاد بهانههاي متضاد میگیرند، که همهي اینها دلیل بر دروغگویی آنان
آري؛ هرگونه «1» . 3. ریشهي انکار معاد در انحراف از دلیل عقل و منطق و حق است است. ص: 336
به معناي کسی است که گمانهزنی میکند و « خَرّاص » . انحراف از توحید، معاد و نبوت و ولایت، ریشه در انحراف از حق دارد. 4
سخنانی براساس حدس میگوید که معمولًا دروغ است. در این آیه خدا اینگونه افراد را مستحق نفرین و عذاب دانسته و مرگ
در این جا مرگ بر گمانهزنان دروغپرداز و یا لعن و طرد و محرومیت آنان از رحمت « قَتل » برآنان گفته است. 5. مقصود از
خداست. به هر حال از این آیه دو استفاده میشود: الف) گمانهزنی و سخنان بیپایه گفتن کاري گمراه کننده و مستحق نفرین
است. ب) اگر بر افراد منحرف مرگ بگویند و در شعارها نفرین کنند اشکالی ندارد. آري؛ در جهان کنونی نیز استکبار جهانی با
دستگاههاي تبلیغاتی و سخنپراکنی خود، علیه مسلمانان و اسلام، دروغپردازي و گمانهزنی میکند و خود را مستحق نفرین
میسازد. 6. مخالفان اسلام میپرسند که قیامت کی خواهد آمد. البته پرسش آنان براي دانستن نیست بلکه نوعی بهانهجویی و
ریشخند است که ریشه در جهل و غفلتی دارد که در آن فرو رفتهاند. چراکه اگر آنان آگاه بودند، میدانستند که مخفی بودن زمان
قیامت براي آنان مفید است و تأثیرات تربیتی براي انسان دارد و موجب خودسازي و آمادگی مداوم انسان میشود؛ همچون بیماري
7. واژهي که پزشک، تاریخ مرگ او را به وي نمیگوید تا به تلاش و مقاومت ادامه دهد. ص: 337
در اصل به معناي قراردادن طلا و همانند آن، در کوره است، تا ذوب و خالص شود و بدین مناسبت به آزمایش و عذاب « فِتنه »
انسان نیز گفته شده است که در این آیه به معناي داخل شدن در آتش و عذاب است. همان عذابی که کافران آن را ریشخند و
درمورد آن عجله میکردند. آموزهها و پیامها: 1. در چین و شکنهاي زیباي آسمان دقت کنید (که آنقدر مهم است که خدا به
آنها سوگند میخورد). 2. مخالفان اسلام سخن همگون ندارند (و همین دلیل دروغگویی و بطلان آنهاست). 3. کژروي مخالفان
اسلام ریشه در انحراف آنان (از حق) دارد. 4. علیه گمانهزنان دروغپرداز شعار مرگ سردهید. 5. پیام بهانهجویی در مورد معاد،
ریشه در غفلت و گمانهزنی دارد. 6. مخالفان اسلام عذاب آتشین را خواهند چشید. ***
ویژگی ها و فرجام نیکوي پارسیان
قرآن کریم در آیات پانزدهم تا نوزدهم سورهي ذاریات به پارسایان بهشتی و نیکوکاري و سحرخیزي آنان در دنیا اشاره میکند و
19 . إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ* آخِ ذِینَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کَ انُوا قَبْلَ ذلِکَ مُحْسِنِینَ* کَانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ مَا - میفرماید: 15
یَهْجَعُونَ* وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ* وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ در حقیقت، خودنگهداران در بوستانها [ي بهشتی و چشمه
ساراناند* گیرندگاناند آنچه را پروردگارشان به آنان میدهد؛ [چرا] که آنان پیش از آن [از] نیکوکاران بودند.* اندکی از شب
صفحه 107 از 125
را میخوابیدند؛* و آنان در سحرگاهان طلب آمرزش میکردند؛* و در اموال آنان حقّی براي گدا و محروم بود. تفسیر قرآن مهر
جلد نوزدهم، ص: 338 نکتهها و اشارهها: 1. در این آیات به چند پاداش پارسایان بهشتی اشاره شده است که عبارتاند از: الف)
در بوستانها و چشمهساران بهشتیجاي دارند؛ ب) مشمول لطف و نعمتهاي الهیاند. 2. در این آیات به چند ویژگی افراد بهشتی
در دنیا اشاره شده است که عبارتاند از: الف) پارسایی و تقوا؛ ب) نیکوکاري؛ ج) شب زندهداري و کمخوابی؛ د) سحرخیزي و
استغفار در سحرها؛ ه) توجه به فقرا و رسیدگی مالی به محرومان جامعه و اختصاص دادن بخشی از اموال خود به آنان. البته روشن
است که این صفات و ویژگیها از عوامل ورود به بهشت و لطف الهی به آنان بوده است. 3. از علایم پارسایان بهشتی آن است که
در همهي ابعاد زندگی نیکوکارند، و به مردم نیکی میکنند، یعنی نه تنها از جهت اطاعت از خدا و عمل به دستورات دینی بلکه به
حکم عقل خود به مردم نیکی میکنند. 4. در مورد شبزندهداري در این آیه دو تفسیر شده است: الف) مقصود آن است که
پارسایان بیشتر شب را بیدارند و اندکی میخوابند؛ ب) پارسایان اندکی از شبها کاملًا میخوابند و بیشتر شبها بخشی از شب
را بیدار میمانند و به عبادت میپردازند. ولی گاهی در برخی شبها کل شب را میخوابیدند. البته تفسیر دوم در احادیث اهلبیت
علیهم السلام نیز آمده است؛ همان طور که ص: 339 از امام صادق علیه السلام روایت شده که
در اصل به معناي پوشیده و پنهان « سَحَر » .5 «1» .« کمتر شبی اتفاق میافتاد که بیدار نشوند و عبادت نکنند » مقصود آیه آن است که
سحر «2» . بودن است و از آن جا که درساعات آخر شب، پوشیدگی خاصی برهمه جا و همه چیز حاکم میشود، به آن سحر گویند
با سکوت دلانگیزش زمان مناسبی براي راز و نیاز با محبوب است؛ شب خیز که عاشقان به شب راز کنند. 6. در احادیث از امام
و از پیامبر صلی الله «3» . صادق علیه السلام آمده است که نیکوکاران بهشتی در رکعت آخر نماز شب هفتاد مرتبه استغفار میکنند
علیه و آله روایت شده که من آخر شب را براي شبزندهداري وعبادت بیشتر از اول شب دوست دارم؛ زیرا خدا میفرماید: آنان
و در حدیث دیگري از ایشان روایت شده که افراد شریف امت من دو دسته هستند، حافظان قرآن و «4» . در سحرها استغفار میکنند
و در حدیث دیگري از آن حضرت روایت شده که دو رکعت نماز در دل شب از دنیا و آنچه در آن است «5» . شبزندهداران
ص: 340 و در حدیثی از امام علی علیه السلام روایت شده که «6» . نزدمن محبوبتر است
7. پارسایان بهشتی بخشی از اموال خود را براي نیازمندان و محرومان «1» . شبزندهداري و عبادت در آن کفّارهي گناهان است
جامعه قرار میدهند. این اموال ممکن است همان حقوق واجب، مثل خمس و زکات و یا حقوقی باشد که خودشان برخود الزام
کردهاند که هر روز یا هر هفته یا هرماه به محرومان بپردازند. البته با توجه به این که این سوره مکی است و در آن محیط هنوز
و احادیث اهل «2» زکات واجب نشده بود و باتوجه به این که حقوق واجب مخصوص پارسایان نیست، تفسیر دوم مناسبتر است
کسی است که از مردم تقاضاي کمک میکند، ولی محروم « سائل » .8 «3» . بیت علیهم السلام نیز همین تفسیر دوم را تأیید میکنند
شخص آبرومندي است که در مشکلات زندگی از کسی تقاضاي کمک نمیکند. این تعبیرات اشاره دارد که شما منتظر تقاضا و
براي « حق » گدایی نیازمندان نباشید و خود به سراغ محرومان بروید و از اموال خود به آنان بدهید. 9. در این آیات به قراردادن
نیازمندان جامعه اشاره شده است؛ یعنی مسلمانان به صورت منظم حقّی را در درآمد روزانه یا ماهیانهي خود براي فقیران قراردهند.
این کار موجب ارتباط دایمی ثروتمندان و فقیران و تأمین مستمر نیازمندان جامعه میشود. در احادیث اهل بیت علیهم السلام نیز به
و امروز در ص: 341 جامعهي اسلامی، در قالب انجمنهاي خیریه یا مراکز «4» این مطلب اشاره شده
جمعآوري منظم کمک به ایتام و فقرا اجرا میشود. البته لازم است این امور در شکلهاي مختلف و با کمیت و کیفیت بهتر اجرا
شود تا به دستورات قرآن جامعهي عمل پوشیده شود. آموزهها و پیامها: 1. پاداش پارسایان نیکوکار، بهشت همراه با لطف و نعمت
الهی است. 2. پارسایی، نیکوکاري، شبزندهداري، استغفار در سحرگاهان و کمک به نیازمندان جامعه، از عوامل رستگاري است.
3. به خالق و خلق هردو توجه کنید. 4. خدا شبزندهداري و استغفار در سحرگاهان را دوست دارد. 5. به زمان عبادت توجه کنید
صفحه 108 از 125
که از برکات سحر غافل نشوید. 6. در اموال خود مقرري براي نیازمندان جامعه قرار دهید. *** قرآن کریم در آیات بیستم و بیست
و یکم سورهي ذاریات به نشانههاي خدا در زمین و درون انسانها اشاره میکند و میفرماید: 20 و 21 . وَفِی الْأَرْضِ آیَاتٌ لِلْمُوقِنِینَ*
وَفِی أَنفُسِکُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ و در زمین نشانههایی براي اهل یقین است؛* و (نیز) در خودتان، پس آیا (حقایق را) نمیبینید؟! نکتهها و
اشارهها: 1. در آیهي بیست به نشانههاي خدا در زمین و صحنهي طبیعت اشاره شده است؛ نظم دقیق حرکت زمین، حجم، نیروي
جاذبه، موادتشکیل دهنده و هواي اطراف زمین، کوههاي استوار، دشتها و رودها و چشمهساران و انواع گیاهان و حیوانات که
هرکدام نقش مهمی در ادامهي حیات انسان دارند و نشانهاي از قدرت و علم خدا هستند. آري؛ مطالعات زمینشناسی و
زیستشناسی و گیاهشناسی و ص: 342 حیوانشناسی انسان را با آفریدگار آنها بیشتر آشنا میسازد.
2. در آیهي بیست و یک به نشانههاي خدا در درون انسان اشاره شده است؛ انسانی که او را عالم کبیر خواندهاند، شروع زندگی او
در درون مادر و مراحل تکاملی آن و سلولها و اجزاي دقیق بدن او که همچون کارخانهاي عظیم کار میکند و اسرار ناشناختهي
روح و عقل و هوش او، همگی نشانهاي از علم و قدرت آفریدگار اوست. 3. در حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت
آري؛ شناخت انسان در همهي ابعاد، انسان را با «1» . شده که هرکس خودش را شناخت، به یقین، پروردگارش را شناخته است
نشانههاي پروردگار آشنا میسازد. آموزهها و پیامها: 1. از زمینشناسی به خداشناسی برسید. 2. از خودشناسی به خداشناسی برسید.
3. اگر جویاي یقین باشید و با دقت بنگرید، نشانههاي خدا را در برون و درون خود میبینید. *** قرآن کریم در آیات بیست و
دوم و بیست و سوم سورهي ذاریات به رزق آسمانی انسان و حقانیت وعدههاي آسمانی اشاره میکند و میفرماید: 22 و 23 . وَفِی
السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَمَا تُوعَدُونَ* فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ مَا أَنَّکُمْ تَنطِقُونَ و روزيِ شما و آنچه وعده داده میشوید در
آسمان است.* پس سوگند به پروردگار آسمان و زمین! قطعاً، آن (مطالب) حق است همان گونه که شما سخن میگویید! تفسیر
قرآن مهر جلد نوزدهم، ص: 343 نکتهها و اشارهها: 1. در این آیات اشاره شده که جایگاه رزق انسان و وعدههاي الهی در آسمان
در اصل به معناي جهت بالاست و در قرآن به معناي جوّ زمین، جایگاه ستارگان و « آسمان » ؟ است؛ مقصود از این آسمان چیست
اما در این جا مقصود یا همان جوّ زمین و جایگاه «1» . آسمان معنویت، یعنی مقام قرب الهی و مراتب عالی وجود به کاررفته است
ستارگان است که از آن جا باران و اشعههاي مفید به انسان میرسد و یا آسمان معنوي و مراتب عالی وجود و عالم غیب که منبع
البته مانعی ندارد که آیه به هر دو معنا اشاره داشته باشد. 2. مقصود از «2» . اصلی رزق انسانها و محل تقدیر وعدههاي الهی است
وعدههاي الهی به انسان، همان وعدهي رزقهاي دنیوي و یا بهشت موعود و یا هرگونه وعدهي نیک و بد است که تحقق خواهد
یافت. 3. سوگند در این آیات نوعی اطمینانبخشی به انسان است که رزق او تضمین شده است. پس انسان میتواند با خیال راحت
به شگفتیهاي جهان بنگرد و بر معرفت خویش بیفزاید. 4. همان طور که سخن گفتن انسان حق و واقعیت است، رزقها و
وعدههاي الهی نیز واقعیت دارد، علاوه بر آن که سخن گفتن انسان یکی از نعمتها و روزيهاي حقّ الهی است. 5. در احادیث
که خدا رزق هرکس را به اندازهي «3» اسلامی تأکید شده که رزق شما مشخص شده است، پس (تلاش کنید، اما) حریص نباشید
ص: 344 و نیز از اهل بیت علیهم السلام روایت شده که «4» . مروّت (و شخصیت) او فرو میفرستد
آموزهها و پیامها: 1. رزق شما و «1» . ترك آزار مردم و کم کردن جار و جنجال و صدقه دادن، روزي انسان را زیاد میکند
وعدههاي پیامبران سرچشمهاي الهی و آسمانی دارند. 2. رزق شما و وعدههاي الهی تحقق مییابند (پس درآنها تردید نکنید). 3. به
سخن گفتن خود بنگرید، تا به حقانیت وعدههاي الهی پیببرید. ***
داستان عبرت آموز
قرآن کریم در آیات بیست و چهارم تا بیست و هشتم سورهي ذاریات بهماجراي مهماننوازي ابراهیم علیه السلام و مژدهي تولد
صفحه 109 از 125
28 . هَلْ أَتَاكَ حَ دِیثُ ضَ یْفِ إِبْرَاهِیمَ الْمُکْرَمِینَ* إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقَالُوا سَلَاماً قَالَ سَلَامٌ قَوْمٌ - اسحاق اشاره میکند و میفرماید: 24
مُنکَرُونَ* فَرَاغَ إِلَی أَهْلِهِ فَجَاءَ بِعِجْلٍ سَمِینٍ* فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ قَالَ أَلَا تَأْکُلُونَ* فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَۀً قَالُوا لَا تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلَامٍ عَلِیمٍ آیا خبر
ابراهیم) گفت: ) «! سلام » : میهمانهاي گرامی داشته شدهي ابراهیم به تو رسیده است؟!* هنگامی که بر او وارد شدند، پس گفتند
پس به سوي خانوادهاش روي کرد و گوسالهي فربهي (بریان شدهاي) آورد،* و آن را به *«(. سلام! (شما) گروهی ناشناخته (اید »
و او «! نترس » : پس، از آنان (در دل) احساس ترس کرد. (فرشتگان) گفتند *«!؟ آیا (غذا) نمیخورید » : ایشان نزدیک کرد (و) گفت
«2» . را به پسري دانا مژده دادند. نکتهها و اشارهها: 1. سرگذشت ابراهیم علیه السلام در آیات متعددي از قرآن حکایت شده است
ص: 345 در این جا به ملاقات او با فرشتگان اشاره شده که براي دو کار مهم آمده بودند: الف) مژده
رسانی به ابراهیم علیه السلام که در کهنسالی داراي فرزندي خواهد شد. ب) براي عذاب کردن قوم لوط. 2. در احادیث از امام
صادق علیه السلام روایت شده که فرشتگانی که نزد حضرت ابراهیم علیه السلام رفته بودند چهار نفر بودند: جبرئیل، میکائیل،
3. در احادیث آمده است که بشارت ذکر شده در این آیه بر ابراهیم علیه السلام در مورد تولد اسماعیل و «1» . اسرافیل و کروبیل
و این درحالی بود که ابراهیم علیه السلام کهنسال بود و هنوز فرزندي نداشت. البته در ادامهي آیات سخن از «2» اسحاق بود
بشارت تولّد اسحاق به ساره است ولی این مطلب مانع از بشارت دیگري نمیشود و در هر حال، بشارت تولد اسحاق با ظاهر آیات
سازگارتر است. 4. از آداب برخورد با دیگران، گفتن سلام است و پاسخ آن بدون فاصله لازم است، به طوري که در آیهي فوق
بین سلام و پاسخ آن حرف عطف نیز فاصله نشده است. 5. یکی از آداب مهمان داري آن است که غذا را هرچه زودتر براي مهمان
آماده کنند؛ زیرا مهمان هنگامی که از راه میرسد معمولًا گرسنه و خسته است. 6. صاحبخانه غذا را براي مهمان ببرد و نزد او
بگذارد (نه این که مهمان را به طرف غذا ببرد) و غذاي نیکو و زیاد براي مهمان آماده کند. 7. آماده کردن یک گوساله براي
مهمانان (که تعداد آنها را بین سه تا دوازده نفر گفتهاند)، یا به خاطر مهماننوازي ابراهیم علیه السلام بوده است و یا به خاطر آن که
تعداد مهمانها و دوستان وخدمتگزاران خانهي او زیاد بودهاند. 8. فرشتگان الهی ممکن است به صورت انسان درآیند به طوري
9. یکی از آداب و رسوم نیک که شناخت و تمیزآنان از انسانهاي معمولی مشکل باشد. ص: 346
گذشتگان این بود که اگر غذاي کسی را میخوردند، حرمت نان و نمک دیگران را نگه میداشتند و اگر واقعاً قصد سوئی نسبت
به دیگري داشتند، از غذاي او نمیخوردند؛ از این رو وقتی که فرشتگان از غذاي ابراهیم علیه السلام نخوردند، ایشان نسبت به آنان
بدگمان شد. 10 . لازم است مهمان در صورت امکان از غذاي صاحب خانه بخورد، و گرنه ممکن است سبب ناراحتی و بدگمانی
او شود و اگر هم به دلیلی نخواست از غذاي او بخورد، دلیل آن را بیان کند، تا نگرانی برطرف شود. 11 . صاحبخانه هنگامی که
احساس ترس یا ناراحتی از مهمان کرد آن را در دل پنهان کند (تا او متوجه و ناراحت نشود). 12 . در این آیات بیان شده که
مهمانان ابراهیم علیه السلام افرادي با کرامت و بزرگوار بودند، و این به خاطر آن بود که فرشتگان مأموران حق بودند و یا به خاطر
آن که مورد احترام و تکریم ابراهیم بودند. 13 . ابراهیم علیه السلام در ابتداي ملاقات مهمانان را نمیشناخت، از این رو در دل
ولی براي احترام آنان و رعایت ادب، به مهمانان اظهار نکرد. البته برخی مفسران نیز «. اینها گروهی ناشناخته و بیگانهاند » : گفت
گفتهاند که ابراهیم این مطلب را به صورت مؤدبانهاي به مهمانان گفت؛ همان طور که گاهی به طرف مقابل میگوییم: من نمیدانم
14 . ابراهیم علیه السلام براي تهیهي غذا به صورت مخفیانه به طرف خانوادهاش رفت؛ شاید براي آن که «1» . شما را کجا دیدهام
مهمانان مانع تهیهي غذا نگردند. 15 . خداوند گاهی پیامهاي خود را از طریق ملائکهاي که به صورت بشر ظاهر شده و در قالب
مهمانان، براي پیامبرانش ارسال میدارد (م). ص: 347 آموزهها و پیامها: 1. از آداب وارد شدن،
سلام به دیگران است. 2. پاسخ سلام را فوراً بدهید. 3. مهمان را اکرام کنید. 4. در مورد مهمانان ناشناخته دقت کنید (ولی در
هرحال از آنان پذیرایی کنید). 5. با همکاري خانواده و بدون اطلاع مهمان، از او پذیرایی کنید. 6. مهماننواز باشید و غذاي زیاد
صفحه 110 از 125
براي او تهیه کنید، که این کار از اخلاق پیامبران است. 7. غذا را نزد مهمان ببرید و شخصاً از او پذیرایی کنید (و او را زحمت
ندهید). 8. در مورد غذا نخوردن مهمانان حسّاس باشید و به آنان تعارف کنید. 9. مهمان با رفتار خود موجب نگرانی میزبان را
فراهم نسازد و اگر مشکلی بود توضیح دهد. *** قرآن کریم در آیات بیست و نهم و سیام سورهي ذاریات به واکنش تعجبآمیز
همسر ابراهیم علیه السلام و پاسخ حکمت آمیز فرشتگان به او اشاره میکند و میفرماید: 29 و 30 . فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِی صَ رَّةٍ فَصَکَّتْ
وَجْهَهَا وَقَالَتْ عَجُ وزٌ عَقِیمٌ* قَالُوا کَ ذلِکَ قَالَ رَبُّکِ إِنَّهُ هُوَ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ و زنش درحالی که فریاد میکشید، روي آورد و به
پروردگارت چنین گفته است، » : فرشتگان) گفتند ) *«!؟ چگونه من میزایم، در حالی که) پیرزنی نازا هستم ) » : صورتش زد و گفت
همسر ابراهیم علیه السلام از جوانی عقیم و نازا بود و طبق « ساره » . نکتهها و اشارهها: 1 «. [چرا] که او خود فرزانه [و] داناست
بنابراین «1» ؛ حکایات ص: 348 تاریخی، در آن زمان نود سال و ابراهیم صد سال یا بیشتر داشت
ساره حق داشت که از مژدهي تولد فرزند تعجب کند. 2. در این آیات به حالات زنان در هنگام برخورد با امور شگفتانگیز اشاره
کرده است که ناگهان فریاد میکشند و با دست به صورت خود میزنند و در این هنگام لازم است با آنان صبوري شود. 3. وقتی
فرشتگان تعجب ساره را دیدند به او یادآوري کردند که خداي حکیم ودانا چنین گفته است و او میداند که شما پیرهستید ولی
براساس حکمت خویش میخواهد در این سن به شما فرزندي عنایت کند. 4. آیات 72 و 73 سورهي هود مشابه این آیهاند. ولی در
هر سوره بخشی از سخنان ساره آمده و متناسب با آن از صفات خدا یاد شده است. در این جا به مناسبت نازایی ساره به علم و
حکمت خدا اشاره شده و در آیات سورهي هود به مناسبت رحمت و برکات خدا، از ستودگی و عظمت خدا سخن گفته شده است.
آموزهها و پیامها: 1. اگر خدا بخواهد، زنان کهنسال و نازا نیز فرزند میآورند. 2. مژدههاي الهی براساس علم و حکمت اوست
(پس از آنها تعجب نکنید). *** قرآن کریم در آیات سی و یکم تا سی و هفتم سورهي ذاریات به سرگذشت عبرت آموز و
37 . قَالَ فَمَا خَطْبُکُمْ أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ* قَالُوا إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَی - عذابآلود قوم لوط و نجات مؤمنان از آن اشاره میکند و میفرماید: 31
قَوْمٍ ص: 349 مُجْرِمِینَ* لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجَارَةً مِن طِینٍ* مُسَوَّمَۀً عِندَ رَبِّکَ لِلْمُسْرِفِینَ* فَأَخْرَجْنَا مَن کَانَ
پس اي » : فِیهَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ* فَمَ ا وَجَ دْنَا فِیهَا غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ* وَتَرَکْنَا فِیهَا آیَۀً لِلَّذِینَ یَخَافُونَ الْعَذَابَ الْأَلِیمَ (ابراهیم) گفت
در حقیقت، ما به سوي گروهی خلافکار فرستاده شدهایم،* تا بر » : فرشتگان) گفتند ) *«؟ فرستادگان [خدا، جریان کار شما چیست
و هرکس از *«. آنان سنگ [هایی از جنس گِل بفرستیم؛* درحالی که (سنگها) نزد پروردگارت براي اسرافکاران، نشاندار بودند
مؤمنان که در آن (شهر قوم لوط) بود بیرون آوردیم.* و [لی در آنجا جز (یک) خانه، از مسلمانان نیافتیم.* و در آن (شهرِ ویران
شده) براي کسانی که از عذاب دردناك میترسند، نشانهاي (عبرتآموز) بر جاي نهادیم. نکتهها و اشارهها: 1. در زمان ابراهیم علیه
السلام پیامبر دیگري به نام لوط زندگی میکرد که براي هدایت مردم به یکی از مناطق شام (یعنی شهرهاي سَدُوم) سفر کرده بود.
او در میان مردمی زندگی میکرد که گرفتار همجنسبازي بودند و برخلافکاري خود اصرار میورزیدند. سرانجام فرشتگان الهی
براي نابودي آنان آمدند و شهر را زیر و رو کردند و سپس بارانی از سنگ گِل فرستادند و از آن میان تنها خانوادهي با ایمان لوط
2. قوم لوط گرفتار انحراف جنسی بودند و همه «1» . نجات یافتند. البته همسر لوط که ایمان نیاورده بود در شهر ماند و هلاك شد
چیز را دگرگون میساختند و از این رو عذابی متناسب با گناه آنان فرود آمد و شهرهاي آنان را زیرورو کرد. آنان بارانی از سخنان
. رکیک برسر یکدیگر میریختند، و گاهی به دیگران سنگ پرانی میکردند؛ از این رو بارانی از سنگ برآنان فروریخت. 3
باریدن سنگهاي گلی پس از زیر ورو شدن شهر، یا به خاطر تشدید عذاب آنها بود به طوري که آثارشان نیز محو شود و یا
.4 «1» . چنانچه کسی پس از ص: 350 عذاب نخستین در کنار مانده و نجات یافته، از میان برود
نشاندار بودن سنگها، یا بدین معناست که سنگها معمولی نبوده و چنانچه برخی گفتهاند شباهتی به سنگهاي زمین نداشتهاند و
یا بدان معناست که هر کدام از این سنگها براي فرد معینی و نقطهاي خاص نشانهگیري شده است. 5. در مورد اخلاق قوم لوط در
صفحه 111 از 125
تاریخ آمده است که در محافل آنان انواع منکرات و اعمال زشت و فحشهاي رکیک و کفزنی و قمار و بازيهاي بچگانه وجود
داشت و پرتاب سنگ به عابران و استفاده از انواع آلات موسیقی در میان آنان مرسوم بود و در جامعه، بدن خود را برهنه میکردند.
اما طبق «3» . اکنون نیز برخی از کشورهاي غربی راه قوم لوط را میپیمایند و حتی همجنسبازي را قانونی اعلام میکنند «2»
وعدهي الهی به زودي خواهیم دید که چگونه گرفتار انواع عذابها میشوند. 6. فرشتگان الهی که براي نابودي قوم لوط آمده
بودند، نخست نزد ابراهیم علیه السلام آمدند و با او در این باره گفتوگو کردند؛ سپس نزد لوط رفتند و به او اعلام کردند که
.7 «4» . شبانه با خانوادهي خود، غیر از همسرش که بیایمان بود، از شهر خارج شود، سپس همهي قوم لوط و همسرش عذاب شدند
در این آیات دو ویژگی براي قوم لوط بیان شده است: ص: 351 الف) خلافکار (و همجنسباز)
بودند؛ ب) اسرافکار بودند؛ یعنی در انجام گناه زیادهروي میکردند و پس از انجام گناه، نه تنها توبه و بازگشت و جبران
نمیکردند بلکه بر همجنسبازي اصرار میورزیدند. 8. سرگذشت قوم لوط براي همگان پندآموز است، اما کسانی که از عذاب
الهی میترسند و مسئولیتپذیري و آمادگی بیشتري دارند از آن بیشتر عبرت میگیرند. 9. در مورد مکان قوم لوط، احتمالات
متعددي داده شده است؛ از جمله این که در شامات در کشور اردن و نزدیک بحر المیت واقع بود و یا این که اکنون زیر دریاچهي
آموزهها و پیامها: 1. خدا خلافکاران اسرافکار را بعد از مهلت دادن نابود میگرداند. 2. از فرجام عذابآلود «1» . بحر المیت است
قوم لوط عبرت بیاموزید. 3. خدا در لحظات خطر مؤمنان را نجات میدهد. 4. بیم از عذاب الهی، زمینهساز عبرتگیري از سرنوشت
اقوام هلاك شده است. 5. خداوند براي هر گروهی عذاب مخصوص و متناسب نازل میکند (م). *** قرآن کریم در آیات سی و
40 . وَفِی مُوسَی إِذْ - هشتم تا چهلم سورهي ذاریات به سرنوشت عذابآلود و عبرتآموز فرعونیان اشاره میکند و میفرماید: 38
أَرْسَلْنَاهُ إِلَی فِرْعَوْنَ بِسُلْطَانٍ مُبِینٍ* فَتَوَلَّی بِرُکْنِهِ وَقَالَ سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ* فَأَخَ ذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِی الْیَمِّ وَهُوَ مُلِیمٌ تفسیر قرآن مهر
جلد نوزدهم، ص: 352 و در (زندگی) موسی (نیز نشانهي عبرتآموزي است)، هنگامی که او را با دلیلی آشکار به سوي فرعون
و او و لشکریانش را گرفتار (مجازات) *«! او) ساحر یا دیوانه است ) » : فرستادیم؛* و [لی با تکیه (برسپاهیانش) روي برتافت و گفت
ساختیم و آنان را در دریا افکندیم، در حالی که او سزاوار سرزنش بود. نکتهها و اشارهها: 1. در قرآن کریم بارها سرگذشت موسی
و هر بار از زاویهاي خاص به بخشی از آن ما جرا پرداخته شده است؛ زیرا سرنوشت فرعون «1» علیه السلام و فرعونیان بیان شده
« سلُطان » . سرکش با آن همه عظمت و لشکر و هلاکت ذلّتبار آنان درس عبرتی براي همهي سرکشان تاریخ بشر در آینده است. 2
به معناي چیزي است که مایهي تسلّط گردد و در این جا مقصود معجزه یا دلیل و منطق نیرومند عقلی است که موسی علیه السلام در
به معناي ستون و پایهي اصلی و بخش مهم « رُکن » . برابر فرعونیان به کار برد؛ البته مانعی ندارد که هر دو معنا مقصود آیه باشد. 3
هر چیز، و در این جا یا اشاره به ارکان بدن فرعون است که با تمام وجود به موسی علیه السلام پشت کرد و یا به لشکریان فرعون
که با تکیه بر ارکان لشکر، از موسی علیه السلام روي گرداندند و یا اشاره به آن است که فرعون هم خودش روي برتافت و هم
4. در این آیات به دو تهمت سحر و جنون اشاره شده است که فرعون به موسی «2» . ارکان حکومت و لشکرش را منحرف ساخت
علیه السلام نسبت داد. این دو تهمت متضاد هستند؛ چون جادوگر نه تنها دیوانه نیست، که انسان بسیار باهوشی است که میتواند با
انجام اعمال ص: 353 لطیف و با قدرت روانشناختی خود مردم را بفریبد. آري؛ دشمنان پیامبران، در
برابر حق پریشان گویی و تناقضگویی میکنند. 5. وقتی موسی علیه السلام و بنی اسرائیل شبانه از سرزمین مصر خارج شدند و از
شدند و به فرمان الهی، به خواري و ذلت، هلاك «1» دریا گذشتند، فرعون و لشکریانش به تعقیب آنها پرداختند و همگی وارد دریا
شدند. 6. فرعون به خاطر سرکشی خود و منحرف ساختن دیگران مستحق سرزنش بود و در طول تاریخ نیز نام ننگین از خود به
جاي گذاشت و همواره در خور سرزنش است. آموزهها و پیامها: 1. از سرنوشت موسی و فرعون عبرت بیاموزید. 2. پیامبران الهی
از دلایل روشن و مسلّط استفاده میکنند. 3. منطق مخالفان پیامبران، زورگویی و تهمتزنی و پریشان گویی است. 4. فرجام
صفحه 112 از 125
سرکشان مخالف راه خدا، هلاکت و سرزنش است. 5. ستمگران به لشکریان خود، مباهات میکنند (و نمیدانند که آنها و
لشکریانشان، سست و بیپایه هستند (م). 6. خداوند براي از بین بردن مخالفان دین، اصل و شاخههاي آن را با هم از بین میبرد (م).
*** قرآن کریم در آیات چهل و یکم و چهل و دوم سورهي ذاریات به سرنوشت عذابآلود و عبرتآموز قوم عاد اشاره میکند و
میفرماید: 41 و 42 . وَفِی عَادٍ إِذْ أَرْسَلْنَا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ* مَا تَذَرُ مِن شَیْءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَ الرَّمِیمِ تفسیر قرآن مهر جلد
نوزدهم، ص: 354 و در (سرگذشت قوم) عاد (نیز نشانهي عبرتآموزي است)، هنگامی که بادي نازا بر آنان فرستادیم،* هیچ
چیزي را که برآن بگذشت فرونگذاشت، مگر آنکه آن را همچون (استخوان) پوسیده ساخت! نکتهها و اشارهها: 1. سرنوشت قوم
در منطقهاي نزدیک ) « احقاف » قوم عاد در سرزمین «1» . عاد و پیامبر آنان هود علیه السلام، بارها در قرآن کریم بیان شده است
.2 «2» . عمان) زندگی میکردند و در برابر پیامبرشان هود لجاجت کردند و سرانجام به وسیلهي تندباد و صاعقهاي نابود شدند
مقصود از نازا بودن بادي که برقوم عاد وزید، آن است که آن باد ابرهاي باران زا و پربرکت با خود حمل نمیکرد، بلکه باد با فشار
و سوزندگی و مسمومیتی که به همراه داشت همه چیز را تخریب میکرد و درهم میکوبید و همچون کاه یا استخوان پوسیده بر
زمین میریخت. آري؛ خدا باد روحافزا و بارانزا را به بادي نابود کننده تبدیل کرد تا نشانههاي قدرت خویش را به کافران لجوج
بنمایاند. آموزهها و پیامها: 1. از سرنوشت عذابآلود قوم عاد عبرت بیاموزید. 2. اقوام سرکش با عوامل طبیعی همچون باد، نابود
میشوند (تا نشانهي عبرتآموزي از قدرت خدا باشد). 3. اگر عذاب الهی فرا رسد همه چیز را در هم میکوبد. *** تفسیر قرآن
مهر جلد نوزدهم، ص: 355 قرآن کریم در آیات چهل و سوم تا چهل و ششم سورهي ذاریات به سرنوشت عذابآلود و عبرتآموز
46 . وَفِی ثَمُودَ إِذْ قِیلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَ تَّی حِینٍ* فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَ ذَتْهُمُ - قوم ثمود و قوم نوح اشاره میکند و میفرماید: 43
الصَّاعِقَۀُ وَهُمْ یَنظُرُونَ* فَمَا اسْتَطَاعُوا مِن قِیَامٍ وَمَا کَانُوا مُنتَصِ رِینَ* وَقَوْمَ نُوحٍ مِن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْماً فَاسِقِینَ و در (سرگذشت قوم)
و از فرمان *«. تا مدتی (معین، از دنیا) بهره بجویید » : ثمود (نیز نشانهي عبرتآموزي است) هنگامی که به آنان گفته شد
پروردگارشان سرپیچیدند، پس آذرخش آنان را فرو گرفت، در حالی که آنان نگاه میکردند،* پس توان ایستادن نداشتند و یاري
کنندگان (و دفاع کنندگان از خویش) نبودند.* و از پیش قوم نوح را (نیز، هلاك کردیم؛) [چرا] که آنان گروهی نافرمان بودند.
قوم ثمود مردمانی «1» . نکتهها و اشارهها: 1. قرآن کریم در موارد متعددي به سرنوشت عبرتانگیز قوم ثمود اشاره کرده است
قدرتمند و ثروتمند بودند که در سرزمین حِجر درشمال حجاز زندگی میکردند و پیامبري به نام صالح علیه السلام داشتند که آنان
را به توحید فرا میخواند و شتري معجزهآسا براي آنان آورد، ولی آنان او را از پاي درآوردند و پیامبرشان به آنها هشدارداد که تا
ولی در پی توبه و جبران گذشته برنیامدند و سرانجام گرفتار عذاب الهی «2» ، سه روز از دنیا بهره گیرید که عذاب خواهد آمد
به معناي فرو ریختن همراه با صداي شدید است و گاهی به معناي مرگ و عذاب و آتش میآید و غالباً « صاعِقه » . شدند. 2
آذرخش به صداي شدیدي گفته میشود که از آسمان بر میخیزد و همراه با آتشی مرگبار و گاهی زمین لرزه تفسیر قرآن مهر جلد
نوزدهم، ص: 356 است که در اثر برخورد بارهاي الکتریستهي مثبت و منفی که در ابر و زمین وجود دارند به وجود میآید. آري؛
3. مقصود از «1» . قوم ثمود با چنین آذرخشی نابود شدند و آنقدر غافلگیر شدند که قدرت برخاستن و یاري طلبیدن نداشتند
نافرمانی قوم ثمود آن است که آنها ظالم و بتپرست بودند و شتر معجزهآساي صالح را کشتند و بر این کارها اصرار میورزیدند و
بودن قوم نوح آن است که آنان از محدودهي فرمانی الهی بیرون رفتند و به کفر « فاسق » در نتیجه گرفتار عذاب شدند. 4. مقصود از
و ظلم و سایر گناهان آلوده شدند. قوم نوح مردمانی کافرکیش ولجوج بودند و به نوح پیامبر ایمان نیاوردند و سالهاي زیادي او را
آموزهها و پیامها: 1. از سرنوشت عذابآلود قوم ثمود و قوم نوح عبرت «2» . تکذیب و آزار نمودند و سرانجام همگی غرق شدند
بیاموزید. 2. به هشدارهاي الهی و وعدههاي او توجه کنید و نافرمانی پروردگار ننمایید (و گرنه عذاب الهی فرا میرسد). 3. اگر
عذاب الهی فرارسد، هیچ کاري جز تحمل عذاب از شما ساخته نیست و کسی به یاري شما نمیآید. 4. نافرمانی و فسق از عوامل
صفحه 113 از 125
عذاب است. 5. یاري و نصرت همواره در مورد انسانهاي نیک است و انسانهاي بد عمل، هیچ گاه منتظر یاري کنندهاي نباشند
(م). *** ص: 357
اشارات علمی قرآن
قرآن کریم در آیات چهل و هفتم تا چهل و نهم سورهي ذاریات به نشانههاي خدا در گسترش جهان و گستردگی زمین و زوجّیت
49 . وَالسَّماءَ بَنَیْنَاهَا بِأیَیْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ* وَالْأَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ* وَمِن کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنَا - اشیاء اشاره میکند و میفرماید: 47
زَوْجَیْنِ لَعَلَّمْ تَذَکَّرُونَ و آسمان را با قدرت، بنایش کردیم و قطعاً، ما گسترشدهنده هستیم.* و زمین را گستردیم؛ و چه خوب
گسترش دهندهاي هستیم!* و از هر چیز جفتی آفریدیم، باشد که شما متذکّر شوید. نکتهها و اشارهها: 1. خدا آسمان را با قدرت
2. در این آیه با چند تأکید بیان «1» . آفرید و البته نشانههاي قدرت بیکران الهی را در عظمت آسمانها و نظم و نظام آنها میبینیم
شده است که آسمانها را گسترش میدهیم و براي بیان این حقیقت از جملهي اسمیه و اسم فاعل استفاده شده است که دلالت بر
استمرار دارد. در این جا پرسشی مطرح میشود که مقصود از گسترش دایمی آسمانها چیست؟ مفسران قرآن چند پاسخ به این
پرسش دادهاند: الف) مقصود توسعه در رزق بندگان به وسیلهي نزول باران، یا گسترش رزق از هر جهت است، که این مطلب
دلالت بر بینیازي و غنی بودن خدا دارد که هرچه رزق به مردم میدهد خزاین او پایان نمیپذیرد. ب) مقصود از گسترش
آسمانها همان گسترش جهان است. براساس نظریهي انبساط جهان در کیهانشناسی، ستارگان و منظومهها تفسیر قرآن مهر جلد
نوزدهم، ص: 358 وکهکشانها در هر لحظه با سرعت از همدیگر دور میشوند؛ و قرآن کریم به این مطلب علمی اشاره کرده است.
البته مانعی ندارد که آیهي فوق به هر دو تفسیر اشاره کرده باشد، ولی با توجه به این که نظریهي انبساط جهان به طور قطعی در «1»
علم اثبات نشده و نظریههایی در مقابل آن در مورد انقباض نهایی جهان نیز وجود دارد، نمیتوان این نظریه را به طور قطعی به
.3 «2» . آیهي فوق نسبت داد؛ میتوانیم بگوییم که احتمالًا آیهي فوق به نظریهي انبساط جهان اشاره دارد و با آن سازگار است
از مَهد به معناي گاهواره یا هر محل استراحت است. به کارگیري این تعبیر در مورد زمین اشاره به آن است که زمین را نرم « ماهِد »
و محفوظ و مطمئن قرار دادیم و با این که با سرعت سرسامآوري حرکت میکند، شرایط استراحت شما را در آن فراهم ساختیم و
این یکی دیگر از نشانههاي قدرت خداست. 4. در این آیات به زوجیّت عام موجودات اشاره شده است که خدا هرچیزي را به
صورت دو زوج نر و ماده یا مثبت و منفی قرار داده است؛ همان طور که در علوم تجربی بدین مطلب اشاره شده است که همهي
موجودات از اتمهایی ساخته شدهاند که داراي ذرات ریز با بارهاي مثبت و منفیاند. برخی مفسران واژهي زوجین را اشاره به
اصناف مختلف موجودات مانند شب و روز، نور و ظلمت و انواع گیاهان و حیوانات دانستهاند. البته مانعی ندارد که این آیه به این
مطالب اشاره داشته باشد، ولی به نظر میرسد که به زوجیت همهي موجودات، اعم از گیاهان، حیوانات و جمادات اشاره دارد.
5. در این آیات بیان شده که توجه به قدرت خدا در آفرینش زوجها موجب بیداري و ص: 359
تذکّر است و پردههاي غفلت را کنار میزند. آري؛ اگر کسی به زوجیت و دوگانگی موجودات توجه کند، میفهمد که دوگانگی
و زوجیّت از ویژگیهاي مخلوقات است، پس خالق جهان یگانه است. آموزهها و پیامها: 1. در آفرینش آسمانها و گسترش آنها
مطالعه کنید تا خداشناس شوید. 2. قدرت خدا را در عظمت آسمانها ببینید. 3. در گستردگی و آرامشگري زمین مطالعه کنید تا
خداشناس شوید. 4. با مطالعه در زوجیّت موجودات خدا شناس شوید. 5. دقت در زوجیت موجودات، بیدارگر انسان است (و او را
به یاد خالق آنها میاندازد). *** قرآن کریم در آیات پنجاهم و پنجاه و یکم سورهي ذاریات به هشدارهاي پیامبر صلی الله علیه و
آله و لزوم فرار به سوي خدا و دوري از شرك اشاره میکند و میفرماید: 50 و 51 . فَفِرُّوْا إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُ م مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ* وَلَا
تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ إِنِّی لَکُ م مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ پس بهسوي خدا بگریزید، [چرا] که من از سوي او براي شما هشدارگري
صفحه 114 از 125
روشنگرم.* و هیچ معبود دیگري را با خدا قرار ندهید، [چرا] که من براي شما از سوي او هشدارگري روشنگرم. نکتهها و اشارهها:
به کار رفته است. فرار زمانی صورت میگیرد که انسان با موجود یا « فرار به سوي خدا » 1. در این آیات تعبیر جالب و لطیف
حادثهي خطرناکی روبهرو ص: 360 شود که در این صورت به سرعت از آن به سوي پناهگاهی
میگریزد. آري؛ انسان باید از شرك به سوي توحید، از نافرمانی و عذاب خدا به سوي اطاعت و رحمت او و از زشتی، جهل و
بیایمانی به سوي زیبایی و علم مطلق بگریزد تا سعادتمند شود. 2. در برخی احادیث از امام باقر علیه السلام روایت شده که مقصود
البته اینگونه احادیث یکی از مصادیقِ واضحِ فرار به سوي خدا را «1» . حج نمودن و زیارت خانهي اوست « فرار به سوي خدا » از
بیان میکنند. چرا که حج انسان را با حقیقت توحید و توبه و بازگشت به سوي خدا آشنا میسازد. 3. این آیات بر هشدارگري و
روشنگري پیامبر صلی الله علیه و آله تأکید کرده و یک بار در برابر ترك ایمان و بار دیگر در برابر شرك هشدار داده و راه انسان
را به سوي توحید روشن کرده است. آموزهها و پیامها: 1. خدا را پناهگاه خویش بدانید و به سوي او فرار کنید. 2. به هشدارهاي
روشن رهبري الهی توجه کنید و از شرك بپرهیزید. 3. رهبر الهی، هشدارگر و روشنگر راه مردم باشند. 4. خدا بهترین پناهگاه براي
انسان و پیامبران، بهترین بیم دهنده هستند (م). *** ص: 361 قرآن کریم در آیات پنجاه و دوم تا
پنجاه و پنجم سورهي ذاریات به شیوهي تاریخی تهمتآمیز مخالفان پیامبران و تکلیف رهبران الهی در برابر آنان و مؤمنان اشاره
55 . کَ ذلِکَ مَا أَتَی الَّذِینَ مِن قَبْلِهِم مِن رَسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ* أَتَوَاصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ* - میکند و میفرماید: 52
فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَمَا أَنتَ بِمَلُومٍ* وَذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَي تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ همچنین هیچ فرستادهاي (به سراغ) کسانی که قبل از آن (مشرك) ان
آیا یکدیگر را بدان سفارش کردهاند؟ (نه) بلکه آنان گروهی *«! او) ساحر یا دیوانه است ) » : بودند نیامد مگر این که گفتند
طغیانگرند.* پس از آنان روي برتاب، و تو سرزنش شده نیستی؛* و تذکّر ده، چراکه یادآوري، مؤمنان را سود میبخشد. نکتهها و
اشارهها: 1. در آیهي سی و نهم همین سورهي بیان شد که فرعون به موسی علیه السلام تهمت سحر و دیوانگی زد و اینک این آیات
روشن میسازند که این تنها روش فرعون نبود بلکه همهي مخالفان پیامبران در طول تاریخ اینگونه بودند و به پیامبران پاكنهاد
تهمت میزدند. گویا آنان نسل بعد از نسل به یکدیگر سفارش میکردند که اینگونه بگویند. 2. تهمت سحر وجنون دو تهمت
متناقضاند، چون جادوگري نیاز به هوش و تیزبینی دارد ولی دیوانگان اینگونه نیستند. مشرکان لجوج در برابر پیامبران پاكنهاد به
تناقضگویی میافتادند و از آن جا که در برابر معجزات آنان مطلبی نداشتند، تهمت سحر میزدند و از آن جا که از عقاید خرافی
مشرکان پیروي نمیکردند، تهمت دیوانگی میزدند. 3. در این آیات به ریشهي انحراف مشرکان اشاره شده است که همان طغیان
وسرکشی آنان در برابر حق و دستورات الهی است. آنان که گرفتار سرکشی شده بودند، دست به تهمت میزدند تا مردان حق را از
صحنه بیرون کنند. ص: 362 آري؛ سرکشی نفس انسان و تسلّط هواي نفس بر او ریشهي بسیاري از
انحرافات است. 4. این آیات وظایف پیامبر صلی الله علیه و آله را در برابر مخالفان و موافقان مشخص ساخته است. الف) از مخالفان
لجوج روي برتاب، چون وظیفهي خود را در برابر آنان انجام دادهاي و دیگر سخنان تو در آنان اثر نمیکند. ب) در برابر مؤمنان
روش تذکّر وبیدارگري در پیش گیر، که تذکرات تو براي آنان مفید خواهد بود. آري؛ سخنان حق بر صفحهي دلهاي آماده
مینشیند. و همچون باران بهاري در آنها لالهي ایمان میرویاند. آموزهها و پیامها: 1. تهمت زنی به رهبران الهی شیوهي تاریخی
سرکشان است. 2. رهبران الهی منتظر تهمتهاي ضد و نقیض مخالفان باشند. 3. سرکشی نفس انسان، ریشهي مخالفت با پیامبران
است. 4. از مخالفان لجوج روي برتابید و با آنها گفت و گو و جدال نمایید. 5. پس از انجام وظیفه، سرزنشی براي رويگردانی
رهبر از مردم نیست. 6. وظیفهي مبلغان و رهبران الهی تذکر و بیدارباش است. 7. مؤمنان زمینههاي لازم را براي استفاده از تذکرات
دارند. 8. تذکرات رهبران الهی بر بعضی افراد اثر دارد (بنابراین منتظر تأثیر همگانی تذکرات نباشید). *** قرآن کریم در آیات
58 . وَمَا خَلَقْتُ - پنجاه و ششم تا پنجاه و هشتم سورهي ذاریات به هدف آفرینش انسان و صفات خدا اشاره میکند و میفرماید: 56
صفحه 115 از 125
الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ* مَا أُرِیدُ مِنْهُم مِّن رِّزْقٍ وَمَا أُرِیدُ أَن یُطْعِمُونِ* إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ تفسیر قرآن مهر جلد
نوزدهم، ص: 363 و جن و انسان [ها] را جز براي پرستش [خود] نیافریدم.* از آنان هیچ روزي نمیخواهم، و نمیخواهم که [به من
غذا دهند.* [چرا] که فقط خدا بسیار روزي دهنده [و] قدرتمند [و] استوار است. نکتهها و اشارهها: 1. در آیات قرآن هدف آفرینش
د) هدف «2» ؛ ج) هدف آفرینش انسان علم به قدرت خداست «1» ؛ انسان چند چیز معرفی شده است: الف) عبادت؛ ب) آزمایش
اما به نظر میرسد که هدف اصلی آفرینش انسان همان تکامل و نزدیکی به خداست، که علم «3» . آفرینش انسان رحمت است
انسان نقطهي شروع آن و آزمایشهاي الهی تکامل بخش این راه وعبادت بسترِ حرکت به سوي خدا و رحمت الهی زمینهساز آن
است. 2. در احادیث اسلامی از امام صادق علیه السلام روایت شده است که خداي بزرگ بندگان را نیافرید مگر براي آن که او را
.3 «4» . بشناسند و هنگامی که او را بشناسند عبادتش میکنند و هنگامی که او را بندگی کردند، از بندگی غیر او بی نیاز میشوند
در این جا پرسشی مطرح است که اگر انسان درکارهایش هدف دارد براي آن است که کمبود خود را جبران کند، در حالی که
خدا کمبودي ندارد، پس چگونه در کار خلقت هدف دارد؟ ص: 364 پاسخ آن است که خدا حکیم
و داناست، پس هدف دارد، ولی چون بینیاز و غنی است، هدف وي در ذات او و براي جبران کمبودش نیست. پس هدف از
آفرینش انسان به خود انسان و کمال او بازمیگردد. 4. در این آیات تأکید شده که خدا نیازي به انسان و روزي او ندارد، بلکه
من نکردم خلق تا سودي کنم بلکه تا بر بندگان جُودي «1» . همگان از سفرهي او روزي میخورند و خدا داراي قدرت و قوت است
کنم 5. آفریش انسان و جن براي عبادت، به معناي مجبور کردن آنها نیست؛ ارادهي تشریعی خدا در آفرینش انسان، پرستش است،
نه ارادهي تکوینی او که تخلّف ناپذیر است؛ از این رو انسانها و جنیان مختار و آزادند و میتوانند راه کفر و عصیان در پیش
گیرند یا به هدف آفرینش و کمال بروند. 6. عبودیت و پرستش خدا به معناي بندگی کامل اوست؛ یعنی انسان تسلیم محض خدا
شود و جز به کمال مطلق نیندیشد و جز در راه او گام برندارد. آموزهها و پیامها: 1. هدف آفرینش خویش را بشناسید (و بدان سو
حرکت کنید). 2. پرستش (کمالآفرین و معرفتزا) هدف شماست. 3. خدا شما را خلق نکرد تا سودي ببرد. 4. نه تنها خدا سودي
از شما نمیخواهد که خود سودرسان شماست. *** قرآن کریم در آیات پنجاه و نهم و شصتم سورهي ذاریات با بیان همگونی
ستمکاران گناهکار در طول تاریخ به کافران هشدار داده، میفرماید: 59 و 60 . فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحَابِهِمْ فَلَا
یَسْتَعْجِلُونِ* فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِن یَوْمِهِمُ الَّذِي یُوعَدُونَ ص: 365 و در حقیقت براي کسانی که ستم
کردند، سهمی (از عذاب) همانند سهم یاران آنان است! پس به شتاب (از من) نخواهند.* پس واي بر کسانی که کفر ورزیدند از
روز (رستاخیز) شان که (بدان) وعده داده میشوند! نکتهها و اشارهها: 1. در آیات پیشین به شیوهي همگون مخالفانِ پیامبر اسلام
صلی الله علیه و آله و اقوام سرکش پیشین در مورد تهمت زدن به آنان اشاره شد و این آیات به سهم همگون آنان از عذاب اشاره
در اصل به معناي اسبی است که دم طولانی دارد و به دلوهاي بزرگ که دنباله دارند نیز گفته میشود؛ از این « ذَنوب » . میکنند. 2
رو به سهم (عذاب) گفته میشود، که دنباله و ادامهي رفتار مشرکان است؛ یعنی سهم مشرکان ستمکار عصر پیامبر اسلام از عذاب،
همانند اقوام سرکش پیشین است. 3. مشرکان ستمکارند؛ چراکه آنان با شرك به خدا هم سرمایهي وجود خود را هدر میدهند و
هم جامعه را به انحراف میکشند و بدین ترتیب به خود و جامعه ستم میکنند. 4. در این آیات دوبار تهدید به عذاب شده است که
ممکن است یکی اشاره به عذاب دنیا باشد که کافران در مورد آمدن آن عجله میکردند و دیگري اشاره به عذاب آخرت است.
البته بخشی از عذاب دنیويِ مخالفان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در جنگ بدر ومانند آن تحقق یافت و بخش دیگري «1»
به معناي عذاب و بدبختی است و در مورد کارهاي زشت « وَیل » . بخشوده شد؛ چون بسیاري از مشرکان در فتح مکه توبه کردند. 5
گفته میشود و بیشتر در مورد تکذیبگران به کار میرود. ص: 366 آموزهها و پیامها: 1. سهم
عذاب ستمکاران مشرك در طول تاریخ همگون است. 2. عذاب الهی فراخواهد رسید، پس عجله نکنید. 3. اگر نجات اخروي
صفحه 116 از 125
«1» . میخواهید، کفر نورزید. 4. عذاب موعود کافران در رستاخیز بسیار سخت است. 5. راه کفر، نتیجهاي جز عذاب الهی ندارد
ص: 367
منابع